اولین کتاب دانشگاهی است که به جامعه‌شناسی اسلام و تا حدودی تشیع می‌پردازد... برخی معتقدند جامعه‌شناسی دین مربوط به مسیحیت است نه اسلام... در بنیادگرایی ما با دین بدون فرهنگ مواجهیم... مطالعه تحولات تاریخی و سازمانی روحانیت... جامعه‌شناسان فرانسوی ترجیح می‌دهند درباره قبایل استرالیا یا اسکیموها تحقیق کنند تا اینکه مسلمانان را موضوع تحقیق قراردهند



متن سخنرانی در جلسه نقد و بررسی کتاب «جامعه‌شناسی دینی» اثر دکتر توسلی٭

 

نقد کتاب دکتر توسلی در حضور ایشان برای من تجربه جدیدی است. می‌خواهم بحث خود را از جهت تملک و نقد میراث ایشان در جامعه‌شناسی دین و در جهت تکمیل و تداوم پروژه تحقیقات جامعه‌شناختی دین در ایران طرح کنم که ایشان از پیشگامان آن هستند.
اولین دیدار من با دکتر توسلی در پاریس بود. ایشان به مناسبت دوسالانه بین‌المللی جامعه‌شناسی دین به فرانسه سفر کرده بودند و این دیدار برای من که طی سال‌های زندگی‌ام در پاریس از محیط علمی ایران کاملا دور بودم، تعیین‌کننده بود. با ایشان در لوکزامبورگ قرار گذاشتم. کتاب جامعه‌شناسی ادیان ژان پل ویلم که به تازگی انتشار یافته بود را تقدیم کردم و ایشان هم که اولین یا از اولین اساتید جامعه‌شناسی دین در ایران بودند ساعت‌ها در مورد جامعه‌شناسی ایران، چهره‌ها و مباحث همچنین جایگاه مطالعات جامعه‌شناختی دین در ایران صحبت کردند. بعدها دریافتم که نام دکتر توسلی با بسیاری از اولین‌های جامعه‌شناسی ایران پیوند خورده است؛ از اولین رتبه اولی‌های دانشگاه، اولین رییس انجمن جامعه‌شناسی ایران، اولین کتاب در جامعه‌شناسی دین و... در بازگشتم به ایران اطلاع یافتم که تنها در دانشگاه تهران و در دانشگاه آزاد که دکتر توسلی تدریس می‌کردند، درس جامعه‌شناسی دین ارایه می‌شود. در آن زمان جامعه‌شناسی و به‌ طور مشخص جامعه‌شناسی دین با نام دکتر توسلی پیوند خورده بود و هر جا که به سراغ جامعه‌شناسی دین می‌رفتیم با این نام روبه‌رو می‌شدیم. شرکت در این جلسه در ایران و سخن گفتن در مورد جامعه‌شناسی دین در حضور ایشان، نقطه عطفی در این مسیر است، نقطه عطفی جهت تملک میراث با نقد آن و نشانگر حضور و تداوم پروژه ایشان در جامعه‌شناسی دین ایران.

جامعه شناسی دین غلامعباس توسلی

این جلسه سومین جلسه‌ای‌ است که به نقد و بررسی کتاب جامعه‌شناسی دینی اثر دکتر توسلی اختصاص یافته و این خود نشان‌دهنده اهمیت این کتاب است. این کتاب اولین متن درسی است که در سال 1380 با نام جامعه‌شناسی دینی در ایران انتشار می‌یابد. دکتر توسلی به کتاب عنایت به عنوان اولین کتاب با موضوع جامعه‌شناسی دین اشاره کردند که من نمی‌شناختم. تاریخ جامعه‌شناسی در ایران، تاریخی 80 ساله است اما اولین کتاب آموزشی جامعه‌شناسی دین مربوط به 15 سال پیش است و در سال 1380 انتشار می‌یابد. به نظر می‌رسد جامعه‌شناسی دین جزو آخرین گرایشاتی است که وارد تصویر کلی جامعه‌شناسی در ایران شده و این نکته خود قابل‌توجه و مطالعه است: چرا جامعه‌شناسی دین تا این حد دیر به کاروان جامعه‌شناسی در ایران پیوست؟

ترجمه مهم‌ترین متون کلاسیک جامعه‌شناسی به فارسی اغلب با تاخیر همراه بوده و با حدود کم و بیش یک قرن پس از نگارش و انتشارشان به فارسی برگردانده شده‌اند. صور بنیانی دورکیم در سال 1382 توسط صالح آزاده و در سال 1383 توسط باقر پرهام منتشر شده است. اخلاق پروتستانتیسم که قدیمی‌تر هست توسط انصاری در سال 1371 و توسط رشیدیان و کاشانی هم درسال 1373 انتشار یافته و دین زیمل نیز در سال 1388 منتشر شده است. ترجمه جامعه و اقتصاد ماکس وبر که دکتر منوچهری، دکتر ترابی‌نژاد و دکتر عمادزاده ترجمه کرده‌اند باز شامل بخش مربوط به دین کتاب نمی‌شود و اصولا می‌توان گفت که در آثار کلاسیک‌ها بخشی که مربوط به دین است نیز دیرتر به فارسی ترجمه و معرفی شده‌اند. دکتر توسلی این تاخیر را به حاکمیت تئوری‌های سکولار در قبل از انقلاب و مقاومت‌هایی که نسبت به خود جامعه‌شناسی دین بعد از انقلاب وجود داشته است مربوط می‌دانند. به نظر می‌رسد ورود جامعه‌شناسی دین به ایران که به سال‌های پایانی 70 و 80 مربوط است نیازمند شرایط مستعدی از نظر سیاسی بود؛ شرایطی که در دوره اصلاحات به وجود آمد و زمینه را برای طرح بحث‌های جدید مهیا کرد.

همین بحث را نیز می‌توان در مورد سیر تالیفات دکتر توسلی نیز پرسید: دین به عنوان موضوع پژوهش به عنوان یک پروبلماتیک از چه دوره‌ای وارد مسیر زندگی و فکری دکتر توسلی می‌شود و از چه دوره‌ای موضوع پژوهش قرار می‌گیرد؟ طبیعتا مقصودم پرسش از اعتقادات دینی ایشان نیست. پرسش از زمانی است که مطالعات جامعه‌شناختی دین ممکن می‌شود و این شرایط مستعد به جامعه‌شناس اجازه می‌دهد دین را به عنوان یک موضوع پژوهشی انتخاب کند. امری که در دوره‌های دیگر چندان بدیهی به نظر نمی‌رسد. پاسخ به این سوال از منظر موقعیت دین در جامعه ایرانی و ورود آن به جامعه‌شناسی ایران اهمیت دارد. ایشان در مقدمه کتاب جامعه‌شناسی دین اشاره کرده‌اند که از آن رو که اسلام خصوصا جامعه یا جوامع اسلامی را مقدس و متعالی می‌دانند، پرداختن به دین به عنوان موضوع پژوهش، مساله ایجاد می‌کند و می‌نویسند: «من دارم خطر می‌کنم، ما دست‌مان نسبت به این مسائل خیلی باز نیست.» 10 سال بعد در دوره ما، باز می‌بینیم هشدار دکتر توسلی در مقدمه کتاب، مناسبت می‌یابد و جامعه‌شناسان دین در ایران از مسائل و حساسیت‌هایی سخن می‌گویند که در این حوزه وجود دارد، محدودیت‌زاست و مانع تحقیقات می‌شود.

کتاب دکتر توسلی، اولین کتابی است که با عنوان جامعه‌شناسی دینی در ایران به چاپ می‌رسد. امروز پس از گذشت 15 سال از این کتاب چند تن از اساتید دانشگاه در این حوزه تالیفاتی را منتشر کرده‌اند به عنوان نمونه دکتر شجاعی‌زند مجموعه‌ای را شروع کرده‌اند که شماره یک آن تحت عنوان جامعه‌شناسی دین منتشر شده و شاید شماره دو نیز انتشار یافته باشد، دکتر محدثی کتابی تحت عنوان جامعه‌شناسی دین به روایت دیگر به چاپ رسانده‌اند، دکتر سراج‌زاده نیز کتاب چالش‌های دین مدرنیته را منتشر کرده‌اند... اما جامعه‌شناسی دین هنوز جزو فقیرترین شاخه‌های جامعه‌شناختی در حوزه آثار تالیفی از جانب جامعه‌شناسان ایرانی است. این خود نکته مهم و قابل توجه دیگری است.
یکی از اولین نکات مطرح در این کتاب، عنوان آن یعنی «جامعه‌شناسی دینی» است که در هر سه جلسه نقد، مورد بحث قرار گرفته است. دقیقا همان‌طور که دکتر توسلی اشاره کردند این حساسیت به دلیل زمینه ملتهب فکری ایران است که در آن مدام از نویسنده خواسته می‌شود، تعیین کند عنوان این کتاب، جامعه‌شناسی دینی است یا جامعه‌شناسی دین؟ رویکرد نویسنده خنثی و با فاصله علمی لازم است یا رویکرد مدافعانه و معتقدانه دارد؟ دین موضوع پر‌مناقشه‌ای است. در بحث دین، ناگزیر رویکرد‌ها ارزشی و بحث‌های اخلاقی طرح می‌شود و به سختی می‌توان یک بحث علمی خنثی و با فاصله را طرح کرد و بدان پرداخت. این حساسیت نسبت به دین در همه زمینه‌ها وجود دارد اما در زمینه ایرانی به دلیل موقعیت سیاسی دین، برجسته‌تر است. در فرانسه این رشته از عنوان «جامعه‌شناسی دینی» به «جامعه‌شناسی دین»، «جامعه‌شناسی ادیان» و امروزه به «جامعه‌شناسی امر دینی» تغییر نام داده است و در هر دوره با ملاحظاتی، نام این رشته تغییر کرده است؛ ملاحظاتی که در دهه گذشته در ایران چندان مطرح نبود و از این رو دکتر توسلی نام کتاب را دقیقا با ترجمه تحت‌اللفظی جامعه‌شناسی دین معادل sociologie religieuse آورده‌اند.

-در بخش نخست این کتاب، دکتر توسلی به مباحث عمومی جامعه‌شناسی دین پرداخته‌اند و بخش دوم که موضوع بحث امروز ماست به جامعه‌شناسی اسلام اختصاص دارد و جزو اولین متن‌های دانشگاهی در حوزه جامعه‌شناسی اسلام است. موقعیت اسلام در جامعه‌شناسی دین چیست؟ این خود داستان مفصل دیگری است. برخی معتقدند که اساسا جامعه‌شناسی دین مربوط به زمینه مسیحی است، جامعه‌شناسی دین درواقع همان جامعه‌شناسی مسیحیت است و اسلام و تشیع نمی‌توانند موضوع جامعه‌شناسی دین قرار بگیرند. از نظر ایشان اصولا جامعه‌شناسی دین متاثر از سکولاریزاسیون است و تئوری‌های سکولاریزاسیون در دنیای اسلام مناسبتی ندارند. از این رو آنچه در کل کتاب دکتر توسلی مناقشه‌برانگیزتر است، نوآوری ایشان در بخش اسلام است و در اینکه بتوانیم زمینه اسلامی را موضوع مطالعه جامعه‌شناختی قرار بدهیم و این کار از جانب یک جامعه‌شناس ایرانی معتقد به اسلام یا حتی صرفا ساکن یک کشور اسلامی کاملا نوآورانه است. پیش از این و حتی در حال حاضر اصلی‌ترین منابع مطالعات کشورهای اسلامی، منابع خارجی است و از جانب کسانی تولید می‌شود که نه ساکن این مناطقند و نه حتی گاه موضوع اصلی کارشان به این حوزه تعلق دارد با این حال تحقیقات دوره‌ای و محدودشان به منابع اصلی پژوهش‌های ما بدل می‌شود. این موقعیت فرودستانه و گاه تحقیرآمیزی است که اطلاعات جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنم را از جایی دیگر بگیریم و از این روست که محوریت قرار دادن زمینه ایرانی و اسلامی و تولید پژوهش‌ها در این حوزه می‌تواند این آثار را نه به عنوان تنها منبع بلکه دست‌کم به یکی از منابع تحقیقاتی این زمینه بدل کند.

سارا شریعتی

کتاب جامعه‌شناسی دینی دکتر توسلی اولین کتاب دانشگاهی است که به جامعه‌شناسی اسلام و تا حدودی تشیع می‌پردازد. ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که تشیع در آن رسمیت و تسلط دارد و این موقعیت می‌تواند جامعه ایرانی را از دیگر کشور‌های مسلمان متمایز کند از این رو جامعه‌شناسی عمومی ایران نمی‌تواند خود را بی‌نیاز از جامعه‌شناسی دین، اسلام و تشیع بداند. هر مطالعه اجتماعی به دلیل نقش مرکزی و محوری دین، ناگزیر به پرونده اسلام و تشیع برخواهد خورد. به این ضرورت اغلب در خارج از دانشگاه پاسخ داده شده است. برخی آثار شریعتی در‌خصوص تشیع همچون جامعه‌شناسی امت و امامت، تشیع علوی و صفوی، انتظار مذهب اعتراض و جهت‌گیری طبقاتی در اسلام از نمونه‌های پیشگام مطالعات جامعه‌شناختی تشیع‌اند که در خارج از دانشگاه طرح و تدریس شده‌اند و دکتر توسلی در کتاب 10 مقاله در جامعه‌شناسی دینی با تاملی در اندیشه شریعتی به این میراث جامعه‌شناختی در حوزه دین مفصل پرداخته‌اند. در کتاب جامعه‌شناسی دین دکتر توسلی به تاریخ سیاسی تشیع در ایران بعد از صفویه پرداخته می‌شود و در بخش «مسلمانان در جهان» پرونده‌های مشخصی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. اینها از مهم‌ترین امتیاز‌های اثر دکتر توسلی است که به این حوزه‌های جدید و سخت ورود پیدا می‌کند و مباحث نو و ارجاعات جدیدی را به مباحث عمومی جامعه‌شناسی دین می‌افزاید به عنوان نمونه طرح مباحثی چون بنیادگرایی، دین عامه یا تقریب در متنی که مربوط به 15 سال پیش است بسیار بدیع و نوآورانه است.

در بخش سوم کتاب، دکتر توسلی اسلام را در نسبت با دو دموکراسی و سرمایه‌داری مورد مطالعه قرار داده‌اند. دو موضوعی که از اوایل قرن بیستم تاکنون همچنان از موضوعات ارجح مطالعه مسلمانان است. نخست قدرت سیاسی. اصولا آنچه «بیداری اسلامی» در قرن بیستم می‌نامند با الغای آخرین خلافت در اسلام و اندیشیدن بدیل‌های آن شکل گرفت. دومین پرسش از سرمایه‌داری است. دکتر توسلی در این بحث به کتاب «اسلام و سرمایه‌داری» ماکسیم رودنسون اشاره می‌کند که متن مهمی است اما محل ارجاع نیست و کمتر خوانده می‌شود. در بین کلاسیک‌ها نیز متن‌هایی هست که فراموش شده‌اند یا بدان بی‌توجهیم به عنوان نمونه می‌توان به کتاب هآلبواکس در مورد جامعه‌شناسی طبقات اشاره کرد که امروز در دانشگاه‌های ما مرجع نیست. انگار این متن‌ها به جامعه‌شناسی ایران ورود پیدا کرده و معرفی شده‌اند اما بعد از یک دوره فراموش شده‌اند. چه عواملی باعث شده است که متن یک متفکر مطرح شود، برجسته شود و بعد کنار گذاشته شود؟ سهم مدهای فکری و عوامل زمینه‌ای چون فرهنگ اسلامی در پذیرش و طرد یک متن چیست؟ در این بخش گاه میان یک متن علمی با خصلت توصیفی و متن روشنفکری با خصلت هنجاری خود خلط می‌شود و طبیعت دوگانه دانشمند و مومن را آشکار می‌کند.

جذابیت دیگر این بخش، مساله شرق‌شناسی به معنای مطالعاتی است که محققان غربی در مورد کشورهای شرقی انجام داده‌اند. یکی از نقد‌هایی که ژاک برک که مورخ و جامعه‌شناس کشورهای اسلامی است به دورکیم، موس و بسیاری از جامعه‌شناسان فرانسوی مطرح می‌کند این است، می‌گوید در حالی که فرانسه یک قدرت استعماری است و جامعه فرانسه با مسلمانان سر و کار دارند، جامعه‌شناسان ما ترجیح می‌دهند در مورد قبایل استرالیایی و حتی اسکیموها مطلب بنویسند اما مسلمان را موضوع مطالعه خود قرار نمی‌دهند. از طرف دیگر آنهایی هم که در مورد مسلمانان بحث می‌کنند نه به عنوان جامعه‌شناس بلکه به عنوان اسلام‌شناس یا شرق‌شناس شناخته می‌شوند. به عبارت دیگر اسلام‌شناسی و شرق‌شناسی خود را خارج از علوم انسانی تعریف می‌کنند و به نوعی در آنچه «استثنای اسلامی» می‌نامند، مشارکت می‌کنند. انگار پژوهشگران جوامع اسلامی به حوزه جامعه‌شناسی تعلق نداشته‌اند بلکه به عنوان شرق‌شناسی به این حوزه ورود پیدا می‌کنند. شرق و اسلامی که استثنائا مشمول مطالعات جامعه‌شناسی عمومی نمی‌شود. دکتر توسلی در این کتاب برای اولین بار بحث‌های شرق‌شناسی را در ربط با جامعه‌شناسی طرح و نقد کردند. طرح و نقد سنت شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی در علوم انسانی کاری است که هنوز انجام نشده است. از این رو لازم است متن‌های شرق‌شناسان در مورد کشورهای اسلامی را به عنوان متون جامعه‌شناسی بخوانیم و مورد نقد و ارزیابی قرار دهیم. به عنوان نمونه مکاتبات گوبینو و توکویل در مورد اسلام و ایران بسیار قابل‌توجه است.

در عین حال، کتاب با غیبت‌هایی نیز روبه‌روست. به عنوان نمونه سنت مارکسیستی در جامعه‌شناسی دین ایشان به سختی راه پیدا می‌کند. در حالی که می‌دانیم در آغاز جامعه‌شناسی دین به عنوان یک رشته، دو سنت مسلط بوده و بدون پرداختن به این دو سنت بنیانگذار نمی‌توان به تاریخ این رشته پرداخت: یکی سنت کاتولیکی و کلیسایی یا سنت دین رسمی مسیحی است و دیگری سنت مارکسیستی است. اولین همایش‌های جامعه‌شناسی دین را کشیش‌ها و کمونیست‌ها -‌کشیش‌ها برای اثبات و کمونیست‌ها برای انکار‌- برگزار کردند. در نتیجه در تکوین جامعه‌شناسی دین یک سنت قوی مطالعات کشیشی و مطالعات مارکسیستی وجود دارد که قابل طرح و توجه است.
در طرح مباحث نیز می‌توان به وجود غیبت‌هایی اشاره کرد. از طرفی به مباحث جدید بسیاری پرداخته شده است به عنوان نمونه، دین و خانواده، دین و قومیت، دین و ملیت، دین و سیاست، دین و دولت و... اما به دین و فرهنگ که از مهم‌ترین پرونده‌های جامعه‌شناسی دین امروز است، اشاره‌ای نشده است. امروزه یکی از مهم‌ترین نظریات در توضیح ظهور بنیادگرایی همچنین افراط‌گرایی دینی، گسست میان دین و فرهنگ است. طبق این نظریه، فرهنگ همیشه زمینه‌ای بوده که دین در آن به «تعادل» می‌رسد، با آن داد و ستد می‌کند، مذاکره می‌کند و در این تعامل انعطاف می‌یابد. در بنیادگرایی، ما با دین بدون فرهنگ روبه‌روییم. دینی که در آن گزاره‌های اعتقادی از متن فرهنگی جدا می‌شود، با فرهنگ برخورد می‌کند و به خشونت منجر می‌شود.

و اما در جمع‌بندی نهایی این بحث می‌خواهم به غایبان مطالعات اجتماعی دین در این کتاب و در جامعه‌شناسی دین ایران اشاره کنم. موضوعات غایبی که در زمینه ما توجه و احضار آنان می‌تواند از طرفی جامعه‌شناسی دین ایران را از دو گانه فروکاستن به یک جامعه‌نگاری اعمال و مناسک دینی و از طرف دیگر تمرکز بر نهاد رسمی و تاریخی دین و تبدیل شدن به روحانیت‌پژوهی رها کند. دو حوزه‌ای که به نظر می‌رسد از مهم‌ترین حوزه‌های پژوهش جامعه‌شناسی دین در ایرانند: سنجش میزان دینداری و مطالعه تحولات تاریخی و سازمانی روحانیت.


- دین رسمی و غیررسمی: ضرورت مطالعه نهاد تاریخی دین، دین رسمی، راست کیشی (ارتدوکسی) در ربط با دینداری‌های غیررسمی، انشعابی، دگراندیشانه و فرقه‌ای(هترودوکسی) ما در دوره دگردیسی دین، تجزیه و بازترکیب امر دینی هستیم. دوره دینداری‌های سیال، مرکب و خارج از نهاد. دینداری‌هایی که از نظر برخی جامعه‌‌شناسان به عنوان محصولات دینی مدرنیته شناسایی می‌شوند. در این حال ضروری است به دیگر اشکال دین در مدرنیته نیز بپردازیم. چنانچه در آغاز تکوین این رشته در اروپا نیز جامعه‌شناسی دین به جامعه‌شناسی مسیحیت، کلیسا و کاتولیسم رسمی اختصاص داشت اما بعدها فرقه‌ها، جنبش‌های نوین دینی و دین خارج از نهاد دین نیز موضوع پژوهش‌های علمی قرار گرفتند.

- مطالعات اجتماعی دین و بی‌دینی: مطالعات دین در عین حال مطالعات دین و بی‌دینی است، اگر بتوانیم از این اصطلاح استفاده کنیم. جامعه‌شناسی دین در ربط مستقیم با جامعه‌شناسی سکولاریزاسیون است. مطالعه اسلام در ایران نمی‌تواند خود را از مطالعه تحولاتی که در نهاد رسمی دین که روحانیت شیعی است بی‌نیاز بداند. بنابراین نهاد رسمی دین یکی از مهم‌ترین بخش‌های جامعه‌شناسی دین در ایران است. این درست اما در عین حال مطالعه بی‌دینی، الحاد و لاادری‌گری نیز خود بخشی از مطالعات دین است. مطالعه جامعه‌شناختی آنهایی که باور دارند و خود را دیندار معرفی می‌کنند و آنهایی که خود را غیرباورمند معرفی می‌کنند و از بی‌دینی، فروپاشی ایمان و سست شدن تعلقات صحبت می‌کنند. دین و بی‌دینی یک زوج مطالعاتی در جامعه‌شناسی دین است و مطالعه سیر تحولات آن، تبدیل یکی به دیگری و امتزاج این دو تحت تاثیر شرایط و موقعیت‌ها از مهم‌ترین پرونده‌های جامعه‌شناسی دین است.

- معنویت‌های جدید: جنبش‌های جدید دینی نیز یکی دیگر از غایبان این کتاب است. امروزه در جامعه ما معنویت‌گرایی، جریان مطرحی است. در نمونه این جنبش‌های جدید دینی، معنویت‌گرایی با حوزه‌هایی چون مدیریت و روانشناسی و درمان در هم می‌آمیزد و زمینه‌ساز جریانات و اجتماعاتی جدید می‌شود. جریاناتی که در ایران نیز ظهور پیدا کردند و گاه به عنوان شبه دین، کیش‌های نوظهور یا عرفان‌های جدید از آنها یاد شد و البته دوران اوج و افولی نیز داشتند اما همچنان از جریانات قابل توجه و مطالعه‌اند.

- اقلیت‌های دینی: مطالعه جامعه‌شناختی اقلیت‌های دینی نیز از دیگر پرونده‌های مهم و غایب جامعه‌شناسی دین است. یکی از پرونده‌هایی که به شکل پارادوکسیکالی در موضوعات جامعه‌شناسی دین ایران غایب یا بسیار کمرنگ است. می‌گویم پارادوکسیکال به این دلیل که تشیع که دین رسمی در ایران است، خود به عنوان یک اقلیت مذهبی در اکثر کشورهای اسلامی قلمداد می‌شود در‌نتیجه طبیعتا ‌باید به این مساله اقلیت‌های مذهبی حساسیت ویژه‌ای داشته باشد. تشیع که خود در اقلیت است چگونه در ایران که در موقعیت اکثریت قرار می‌گیرد به اقلیت‌های دیگر می‌اندیشد یا نمی‌اندیشد؟ این سوال مهمی است. به همین ترتیب می‌توان از اسلام نیز در موقعیت اکثریت و در موقعیت اقلیت دینی پرسش کرد همچنین سیاست‌های اقلیت‌ساز، هم‌گرایانه و واگرایانه را مورد پژوهش قرار داد.

- و درنهایت اشکل جدیدی چون حوزه اسلام اروپایی از نظر اهمیتی که اروپا همچنین مسلمانان اروپایی در حوزه مطالعات اسلام دارند، از غایبان این دست مطالعات در زمینه اسلامی است.
هر نقدی در تداوم یک پروژه سهیم است. احضار این غایبان در غنی‌سازی میراثی که دکتر توسلی برای نسل بعد به‌جا گذاشته‌اند، موثر است. میراث را تملک می‌کنیم و با به کار انداختنش، بدان حیات دوباره‌ای می‌بخشیم. آقای دکتر از آنچه برای ما به‌جا گذاشتید، سپاسگزاریم.

٭ ارایه شده در انجمن جامعه‌شناسی ایران و در حضور دکتر توسلی: 21 آذر ماه 1395 | اعتماد

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...