«اُدیپ شهریارِ» سمبلیستی | آرمان ملی


شهر پطرزبورگ شخصیت اصلی رمان «پطرزبورگ» [Petersburg] است؛ به‌طوری که ما مقوله‌ای به نام «متن پطرزبورگی» داریم که در قرن نوزدهم در ادبیات روس شکل گرفت و سایه‌به‌سایه‌ شهر واقعی از آن زمان تا امروز ادامه داشته است. نحوه‌ رفتار هر نویسنده با آن هم دچار تحول شده است؛ از منظومه‌ «سوار مفرغی» پوشکین که مشهورترین یادمان شهر را برجسته می‌کند، و رمان «بی‌بی پیک» و «پطرزبورگ شوم» گوگول تا «جنایت و مکافات» داستایفسکی همگی نقشه‌ شهر را با راه‌رفتن و دویدن و سواری در خیابان‌های پطرزبورگ ترسیم می‌کنند. فضای شهری در این متون، ابتدا در مرکز اشراف‌نشین شهر است و کم‌کم در قرن نوزدهم به حواشی می‌رود، در «جنایت و مکافات» فقط در محلات پیرامونی و از جمله جزایر است نه در مناطق کلاسیک شهر. آندرِی بیِه‌لی [Bely Andrey] با دید مدرنیستی متن «پطرزبورگ» را می‌نویسد و آن را گسترش می‌دهد، تا به حدی متحولش می‌کند که سابقه نداشته است: رمان او اوج «متن پطرزبورگی» پیش از انقلاب در ادبیات روسی است و او لفظ «سنت» را که قداست به پطر می‌بخشد از نام شهر حذف می‌کند.

پطرزبورگ» [Petersburg] آندرِی بیِه‌لی [Bely Andrey]

سنت‌پطرزبورگ شهر غریبی است البته، به لحاظ اقلیمی و تاریخ. حتی تغییرات نامش هم سرنوشتش را نشان می‌دهد؛ از شکل آلمانی به روسی و بعد هم که «پطر» جای به «لنین» می‌دهد و می‌شود لنین‌گراد. بدبیاری هم زیاد داشته، از جمله نهصد روز محاصره و یخبندان و گرسنگی در جنگ جهانی دوم.تفاوت بیه‌لی در رفتار با شهر در رمانش با اسلافش، در عین مشابهت‌هایش با آنها، در این است که شهر دیگر انگار تمام خصوصیات مادی خود را از دست می‌دهد، همان اول تکلیف را معلوم می‌کند، یک نقطه است روی نقشه که البته کتاب‌های چاپ‌شده از آن فوج فوج بیرون می‌آیند. یعنی شهر و رمان به هم گره می‌خورند. بیه‌لی بر این ادعای مرد زیرزمین داستایفسکی درباره‌ پایتخت شمالی صحه می‌گذارد که «انتزاعی‌ترین و پیش‌اندیشیده‌ترین شهر در کل دنیاست». دقیقا همین سرشت عقلانی این شهر است، همین‌که از ابتدا با نقشه ساخته و بنا شده، در رمان معضلی می‌شود. بیه‌لی از اسلافش هم البته وام می‌گیرد که این شهر امپراتورنشین را شبح‌گون و آخرزمانی می‌دیدند که در آن مجسمه‌ها جان می‌گیرند تا ساکنان را مقهور کنند، شیطان چراغ‌های گازی خیابان را در نیفسکی پروسپکت روشن می‌کند و جوان فقیر رادیکالی پیرزنی طماع را می‌کشد.

اما شهر او از اساس بازی دماغی راوی است. در ذهن اوست هرچند ظاهرا وجود بیرونی دارد و مظاهر مدرنیته مثل برق و اتومبیل هم به آن اضافه شده‌اند و جوشش انقلاب زیر پوست شهر احساس می‌شود. اما از اساس با بقیه فرق می‌کند. صحتش مدام مورد تردید است گرچه جزئیات بیرونی را ذکر می‌کند. جغرافیایش فقط در ضمیر هشیار نویسنده است. حرکت را اگر دنبال کنیم می‌بینیم که یا شخصیت‌ها دارند دور می‌زنند یا محال است از مسیری که بیه‌لی می‌گوید به مقصد برسند. ساختمان‌ها و خانه‌ها هم همین‌طور. این شهر بیرون رمان وجود خارجی ندارد. اصلا نقطه‌ای ریاضی است، و جایی گفته می‌شود که در بُعد چهارم قرار دارد. اصلا از همان اول وجودش موهوم است. می‌نماید که هست. شباهت شبح‌وار به شهری دارد که ممکن است ناپدید شود. نقطه‌ای در مکان و زمان است که در آن جهان‌های همزیست در بازی‌ای بس پیچیده باهم تصادم می‌کنند، همدیگر را قطع می‌کنند و درهم نفوذ می‌کنند و اقلیم جهان محسوس که اقلیم درونمایه‌ «پطرزبورگ» در ادبیات بر آن نهشته شده با اقلیم جهان‌های دیگر یکی می‌شود و البته کیفیت غیرروسی و اروپایی شهر به او کمک می‌کند بار دیگر مساله‌ نقش روسیه به‌عنوان نماد شرق و غرب را بیان کند. در «پطرزبورگ» بیه‌لی کاری متفاوت با آنچه جویس در «اولیس» یا «دوبلینی‌ها» می‌کند انجام می‌دهد. درواقع اتفاق در رمان او در زبان می‌افتد، نه‌چندان با ساختن کلماتی مرکب از زبان‌های گوناگون یا پیچیدگی‌هایی از این دست که با رفتار با زبان به‌گونه‌ای که در شعر خوب می‌شود. نحو را گاه به هم می‌ریزد و «آوای» واج‌ها برایش معنا دارند.

نگرش هنرمندانه‌ بیه‌لی به پطرزبورگ بسیار بصری‌تر و حتی جاهایی حس‌برانگیزتر از «اولیس» است، البته از لحاظ کنایی‌بودن و متکی‌بودن به فضل خواننده به پای «اولیس» نمی‌رسد. اما قصدش هم این نبوده است. کار دیگری دارد می‌کند. وزن گفت‌وگو در آن بیشتر است، شخصیت‌های متنوع به آن جان بخشیده‌اند و چشم‌اندازهای طبیعی را هم به شکل ملموس توصیف کرده، هرچند گاه شاید نتوان اصلا این مناظر را «واقعی» تصور کرد. سیلان ذهن به معنای دقیق کلمه هم در «پطرزبورگ» خیلی کم است. درهرحال، هر دو نویسنده قصد داشتند مرزهای رمان‌نویسی را جابه‌جا کنند و جویس با آزمودن پیچیدگی چندلایه و باورنکردنی روایت گاه به حد غموض می‌رسد. در «پطرزبورگ» وفور تصاویر را می‌بینیم که در نگاه اول نسبتا صریح‌اند و سرراست، اما در واقعیت غنی و چندبعدی‌اند. بازنمایی در آن کمی صریح‌تر است، شاید بتوان به هنر بصری تشبیه‌اش کرد، اما «اولیس» انتزاعی و گاه پازل‌وار است. گفته‌اند اگر «اولیس»، «ادیسه»‌ی مدرنیستی است، «پطرزبورگ»، «ادیپ شهریار» سمبلیستی است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...